เสียงสะท้อนของชาวนาในจังหวัดสุพรรณบุรี ซึ่งเป็นพื้นที่ที่มูลนิธิชีวิตไท (Local Act) ได้ทำงานเพื่อพัฒนาศักยภาพให้สามารถพึ่งพาตนเองได้นั้น ได้สะท้อนให้เห็นถึงต้นทุนการผลิตที่เพิ่มสูงขึ้นมากจาก 5,310 บาทต่อไร่ในช่วงสิ้นเดือนพฤษจิกายน 2564 เป็น 6,710 บาทต่อไร่ในช่วงสิ้นเดือนเมษายน 2565 ในขณะที่ผลผลิตต่อไร่ยังคงต่ำกว่า 1,000 กิโลกรัม ซึ่งหากข้าวเปลือกราคา 7,000 บาทต่อตัน จะทำให้การขายข้าวของชาวนาในปีนี้ต้องประสบกับภาวะขาดทุนทันที สอดคล้องกับผลการศึกษาจาก KKP Research ของกลุ่มธุรกิจการเงินเกียรตินาคินภัคร ที่พบว่า ผลผลิตข้าวต่อไร่ของชาวนาไทยต่ำกว่าผลผลิตของชาวนาในเอเซียในช่วง 10 ปี ถึง 32% นั่นหมายความว่า ถึงแม้จะลงทุนสูงก็ไม่ได้ส่งผลให้เกิดกำไรมาก และยิ่งในสถานการณ์ที่ต้นทุนการผลิตที่สูง ชาวนาไทยอาจไปถึงจุดที่ขาดทุนสูง ทำให้เกิดภาระหนี้สินสะสม เพราะไม่สามารถชำระหนี้สินคืนได้ในฤดูกาลผลิตนี้

ผลการดำเนินงานเพื่อส่งเสริมศักยภาพเกษตรกรของมูลนิธิชีวิตไท (Local Act) ยังพบอีกว่า ชาวนาไทยอยู่คู่กับการเป็นหนี้สินสะสม จนแยกไม่ออกว่าเงินต้นเท่าไร ดอกเบี้ยเท่าไร โดยเริ่มต้นจากการกู้ยืมมาเพื่อการลงทุนทางการเกษตร พอนานวันเงินกู้เพื่อการลงทุนทางการเกษตรก็ถูกนำมาใช้ในการหล่อเลี้ยงทุกชีวิตในครอบครัว หมุนเวียนเป็นเสมือนวัฎจักรหรือกับดักหนี้ที่ยากจะหลุดพ้นจากวงจรหนี้สินได้โดยง่าย

มูลนิธิชีวิตไท (Local Act) ได้ดำเนินงานเพื่อส่งเสริมศักยภาพเกษตรกร/ชาวนาไทยให้สามารถพึ่งพาตนเองได้โดยเฉพาะในสถานการณ์ที่เร่งให้เกิดความยากลำบากเช่นนี้ ทั้งจากการปรับตัวเพื่อลดรายจ่ายในครัวเรือน ลดต้นทุนการผลิตด้วยการปรับเปลี่ยนการผลิตเป็นเกษตรอินทรีย์ หรือเพิ่มรายได้ด้วยการประกอบอาชีพเสริมที่ต่อยอดจากอาชีพเดิม การขยายตลาดพืชผลทางการเกษตร เป็นต้น

แต่ถึงกระนั้นก็ตามการปรับตัวของชาวนาเพียงฝ่ายเดียว อาจไม่เพียงพอต่อการยกระดับคุณภาพชีวิตของเกษตรกร/ชาวนาไทยได้ หากขาดการสนับสนุนในเชิงนโยบายเพื่อช่วยเหลือชาวนาในสถานการณ์วิกฤติเช่นนี้ ซึ่งเป็นสิ่งที่มีความสำคัญไม่น้อยกว่ากันและต้องเร่งดำเนินการ  “นโยบายพิเศษเกี่ยวกับราคาข้าว” เป็นนโยบายที่สามารถดำเนินการได้โดยเฉพาะในสถานการณ์ที่ต้นทุนการผลิตมีแนวโน้มสูงกว่าหรือสูงใกล้เคียงกับราคาขายอย่างเช่นในปัจจุบัน (สุบรรณ เอี่ยมวิจารณ์, 2557) ภายใต้การยึดหลักให้เกิดความเป็นธรรม (Equity) และการทำให้สังคมมีประสิทธิภาพ (Efficiency) เช่นเดียวกับแนวคิดของประทีป วีระพัฒนิรันดร์ นักพัฒนาชุมชน ได้กล่าวไว้ในบทสัมภาษณ์ของวารสารเคหการเกษตรเมื่อปี 2556 ว่า ผลสัมฤทธิ์ด้านคุณภาพชีวิตของเกษตรกร เป็นตัวชี้วัดที่สำคัญที่สุดในการพัฒนาการเกษตร (ประทีป วีระพัฒนิรันดร์, 2556) และการที่รัฐบาลในหลายประเทศยังคงใช้นโยบายในการแทรกแซงราคา ก็ด้วยเหตุผลหลายประการโดยเฉพาะอย่างยิ่งหากสินค้าทางการเกษตรยังคงเป็นสินค้าหลักในการส่งออกโดยเฉพาะข้าวและหากยังปล่อยให้เกษตรกรมีความเป็นอยู่ที่ลำบากและมีรายได้ตกต่ำยิ่งเป็นสิ่งที่ทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้องไม่ควรนิ่งเฉย

แต่อย่างไรก็ตาม นโยบายด้านราคาควรเป็นนโยบายระยะสั้น และสำคัญยิ่งกว่านั้นต้องมีการดำเนินการควบคู่กับการกำหนดนโยบายที่ไม่ใช่ราคา ที่ต้องมีการดำเนินการควบคู่กันไปอย่างมีประสิทธิภาพ เพื่อพัฒนาและยกระดับคุณภาพชีวิตชาวนา โดยเฉพาะนโยบายที่จะพัฒนาศักยภาพชาวนาไทยได้อย่างยั่งยืน ทั้งการเพิ่มประสิทธิภาพในการผลิตต่อไร่ให้สูงขึ้น ควบคู่กับการพัฒนาคุณภาพข้าวให้ตรงกับความต้องการของผู้บริโภคทั้งตลาดในประเทศและตลาดการส่งออก เพื่อสร้างมูลค่าและรายได้ให้กับเกษตรกรให้ได้มากที่สุด ซึ่งคุณภาพของข้าวจะเป็นตัวชี้วัดที่สำคัญในการสร้างความยั่งยืนในการแข่งขัน และสร้างโอกาสในการกลับมาเป็นสินค้าส่งออกอันดับ 1 ได้อีกครั้ง

นอกจากนี้ในวิกฤติที่ต้นทุนการผลิตสูงขึ้นอย่างที่ควบคุมไม่ได้นี้ กลับถือเป็นโอกาสอันดีในการเร่งพัฒนาประสิทธิภาพและคุณภาพของภาคการเกษตรโดยเฉพาะในเรื่องคุณภาพและความปลอดภัยทางอาหาร เพื่อลดต้นทุนการผลิตที่เป็นอันตรายต่อสุขภาพและทำลายสิ่งแวดล้อม ซึ่งมูลนิธิชีวิตไท (Local Act) มีการดำเนินงานในประเด็นนี้มาอย่างต่อเนื่องแล้ว นอกจากนี้หน่วยงานภาครัฐที่เกี่ยวข้องต้องมีการสนับสนุนให้เกษตรกรเข้าถึงเทคโนโลยีในการผลิตที่ทันสมัย เพื่อช่วยลดต้นทุนด้านแรงงานให้กับเกษตรกรที่มีแนวโน้มเป็นผู้สูงอายุมากขึ้น สอดคล้องกับการที่ประเทศไทยจะเป็นสังคมสูงอายุอย่างสมบูรณ์ในปีนี้

นอกจากนี้ต้องพัฒนาศักยภาพชาวนาให้เป็นชาวนามืออาชีพ มีความรอบรู้ รู้เท่ากันการเปลี่ยนแปลงของโลก และสามารถปรับตัวได้แม้ในสถานการณ์วิกฤติ ซึ่งเป็นหัวใจสำคัญในการดำเนินงานเพื่อพัฒนาศักยภาพชาวไทยที่มูลนิธิชีวิตไท (Local Act) ได้ดำเนินการมาอย่างต่อเนื่องเช่นเดียวกัน แต่อย่างไรก็ตาม การส่งเสริมให้เกษตรกร/ชาวนามีศักยภาพในการพึ่งพาตนเองได้นั้น ไม่เพียงแต่การส่งเสริมเพียงตัวเกษตรกรและครอบครัวเท่านั้น นโยบายที่สนับสนุนหรือเปรียบเสมือนอาหารเสริมหรือบางครั้งเปรียบเสมือนยารักษาโรคที่จะทำให้เกษตรกรไทยมีร่างกายและจิตใจที่แข็งแรง สามารถต่อสู้กับสภาวะการณ์ไม่ปกติได้อย่างเข้มแข็ง จึงมีความสำคัญควบคู่กันไป เป็นการยกระดับคุณภาพชีวิตของเกษตรกร/ชาวนาไทยอย่างครบวงจรและนำไปสู่ความยั่งยืนได้ในที่สุด

ที่มา : ไทยโพสต์ วันที่ 28 ต.ค. 2565

ผู้เขียน : รุ้งทอง ครามานนท์

จากตอนที่ 1 ที่เล่าถึง “วงจรถดถอย” ได้แสดงให้เห็นว่าหัวใจของปัญหาอยู่ที่โมเดลธุรกิจ การทำเกษตรแบบเดิม ย่อมได้ผลลัพธ์เดิม การช่วยเหลือปัญหาทางการเงินโดยเฉพาะการอุดหนุนรายได้เป็นเพียงการบรรเทาอาการเท่านั้น

“เกษตรกรชุมนุมปักหลักจี้ ธ.ก.ส. เร่งแก้ไขปัญหาหนี้จากความล้มเหลวของโครงการเกษตรกรพันธุ์ใหม่” เวบไซต์มูลนิธิเพื่อผู้บริโภค วันที่ 28 กุมภาพันธ์ 2554

“ม็อบชาวนาขู่ ‘โกนหัว-อดอาหาร’ หากไร้วาระช่วยหนี้สินเข้าครม.” หนังสือพิมพ์ไทยรัฐ วันที่ 22 มีนาคม 2565   

          พาดหัวข่าวทั้ง 2 ชิ้นที่ยกมาข้างต้นฉายภาพของหนี้สินเกษตรกรอะไรให้เราเห็นบ้าง

1. พาดหัวข่าวทั้ง 2 ชิ้น ห่างกัน 11 ปี ชิ้นแรก เขียนในปี 2554 ชิ้นที่ 2 เขียนในปี 2565 แสดงให้เห็นว่าช่วงเวลากว่าทศวรรษที่ห่างกันหนี้สินเกษตรกรยังคงเป็นปัญหาของเกษตรกรไทย และหากสืบค้นลึกลงไปกว่านี้จะเห็นว่าประเด็นหนี้สินเกษตรกรเป็นข่าวใหญ่ ขึ้นหน้าหนึ่งหนังสือพิมพ์หลายฉบับต่อเนื่องเกือบจะเคียงคู่กันมากับพัฒนาการของวงการสื่อมวลชนในบ้านเรา ให้นัยว่าไม่ว่ายุคใดสมัยใดประเด็นหนี้สินเกษตรกรก็มีความสำคัญมากพอที่สังคมควรต้องให้ความสนใจ
2. พาดหัวข่าวทั้ง 2 ชิ้นแสดงให้เห็นว่าปัญหาเรื่องหนี้สินเกษตรกรไม่สามารถแก้ไขได้หากไม่มีการยื่นมือเข้ามาช่วยของรัฐบาล
3. พาดหัวข่าวทั้ง 2 ชิ้น ยังแสดงให้เห็นว่าปัจจัยที่ทำให้เกษตรกรติดอยู่ในวงจรหนี้สินไม่ได้เป็นเพียงเรื่องของตัวเกษตรกร หากรวมถึงโครงการพัฒนาต่างๆ ที่ภาครัฐนำลงไปให้ อย่าง “โครงการเกษตรกรพันธุ์ใหม่” โดยมีธนาคารเพื่อเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธ.ก.ส.) เป็นตัวละครหลักที่สำคัญ        

บทความชิ้นนี้จะชวนทุกคนเหลียวหลัง มองย้อนกลับไปสู่ความสัมพันธ์ระหว่างวงจรชีวิตเกษตรกรไทยกับวงเกลียวแห่งหนี้ที่ขดซ้อนจนเกือบเป็นวงจรเดียวกัน

เกษตรกรไทยส่วนใหญ่มีฐานะเป็นเกษตรกรรายย่อยต้นทุนการผลิตที่สำคัญคือที่ดิน และเงินทุนในการทำการเกษตรส่วนใหญ่เป็นเงินกู้ น้อยรายมากที่จะทำการเกษตรได้ด้วยต้นทุนของตัวเอง แหล่งเงินกู้ส่วนใหญ่คือสถาบันการเงินของรัฐ โดยมี ธ.ก.ส. และสหกรณ์การเกษตร ต่างๆ รวมถึงกองทุนหมู่บ้าน เป็นเจ้าหนี้รายใหญ่ รองลงไปคือสถาบันทางการเงินอื่น ๆ ของรัฐ ธนาคารพาณิชย์ ไปจนถึงแหล่งเงินกู้เอกชน ทั้งเถ้าแก่ร้านปุ๋ย ร้านยา ไปจนถึงนายทุนเงินกู้ ปัญหาสำคัญของเกษตรกรคือต้นทุนการผลิตสูงกว่ารายได้จากผลผลิตเกือบทุกฤดูกาล ความหลากหลายของเจ้าหนี้ ไม่ได้แสดงถึงการมีเครดิตดีของเกษตรกร หากคือการพยายามหมุนเงินกู้จากเจ้าหนี้รายหนึ่งไปโปะเจ้าหนี้อีกรายหนึ่ง สะสมเพิ่มพูนกลายเป็นภาระทางการเงินที่เกษตรกรไม่สามารถแบกรับไหว แน่นอนว่ารูปแบบหนี้ของเกษตรกรเป็นผลหรือมีความสัมพันธ์กับการปรับตัวของเจ้าหนี้

มูลนิธิสถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (TDRI) เคยศึกษาภาวะหนี้สินเกษตรกรไทยและสรุปตลาดสินเชื่อ หรือนัยหนึ่งคือรูปแบบการเป็นหนี้ของเกษตรกรไทย ว่าติดอยู่ในวัฏจักรของ “การพักชำระหนี้ ให้เงินกู้ดอกเบี้ยต่ำ ปรับโครงสร้างหนี้” โดย TDRI แบ่งพัฒนาการของสินเชื่อภาคเกษตรกรเป็น 4 ยุค ได้แก่

1. ยุคพึ่งตลาดสินเชื่อนอกระบบ (ประมาณ พ.ศ. 2500 – 2534) เป็นช่วงเวลาที่นายทุนเงินกู้นอกระบบเป็นแหล่งเงินทุนระยะสั้น คิดดอกเบี้ยในอัตราสูง

2. ยุคกำเนิด ธ.ก.ส. (ประมาณ พ.ศ. 2534- 2543) ธ.ก.ส. ไม่ได้เพิ่งเกิดขึ้นในช่วงนี้ รัฐบาลตั้ง ธ.ก.ส.ตั้งแต่ปี 2506 เพื่อแก้ปัญหาหนี้สินนอกระบบให้กับเกษตรกร แต่ TDRI มองว่าช่วงนี้เป็นช่วงที่ ธ.ก.ส. ประสบความสำเร็จในการปล่อยกู้เกษตรกรรายย่อยด้วยการสร้างนวัตกรรมที่เรียกว่า “การค้ำประกันกลุ่ม” ทำให้เกษตรกรที่ไม่มีโฉนดที่ดินสามารถกู้เงินจาก ธ.ก.ส. ในขณะเดียวกันก็ช่วยลดปัญหาการที่ ธ.ก.ส. ไม่ได้รับการชำระหนี้คืนจากเกษตรกร เพราะระบบการค้ำประกันกลุ่มจะให้เกษตรกรรวมตัวกันเป็นกลุ่มค้ำประกันซึ่งกันและกัน ให้เกษตรกรทำหน้าที่สอดส่องดูแลการชำระหนี้คืนของเพื่อนในกลุ่มแทน ธ.ก.ส. (นวัตกรรมนี้ภายหลังกลายเป็นปัญหาใหญ่ที่กดทับเกษตรกรไทย จะพูดถึงอย่างละเอียดในตอนต่อไป)

3. ยุคเปิดเสรีทางการเงิน (ประมาณปี 2537- 2544) เป็นยุคที่สถาบันการเงินไทยต่างๆ กู้ยืมเงินดอกเบี้ยต่ำจากต่างประเทศจำนวนมากมาปล่อยกู้ในประเทศ โดยมีเกษตรกรเป็นหนึ่งในกลุ่มผู้กู้รายใหญ่ ยุคนี้สัดส่วนเงินกู้ในระบบสูงขึ้นมาก และสามารถลดบทบาทความสำคัญของแหล่งเงินกู้นอกระบบลงไปได้

4.ยุคพักชำระหนี้กับการปรับโครงสร้างหนี้ (ประมาณปี 2545 – ปัจจุบัน) การไหลเข้าของเงินกู้อัตราดอกเบี้ยต่ำจากต่างประเทศ ทำให้ประชาชนเข้าถึงเงินกู้ได้ง่ายทำให้เกิดภาวะวิกฤติเศรษฐกิจในปี 2540 ซึ่งเมื่อฟองสบู่แตก ภาคส่วนต่าง ๆ รวมถึงเกษตรกรต้องประสบปัญหาการชำระหนี้ ธ.ก.ส. เจ้าหนี้รายใหญ่ของภาคเกษตรเสนอให้รัฐบาลจัดทำนโยบาย พักชำระหนี้ และปรับโครงสร้างหนี้ พร้อมทั้งเสนอโครงการเงินกู้ดอกเบี้ยต่ำ ซึ่งแนวคิดนี้ได้รับการสานต่อจากรัฐบาลทุกยุคทุกสมัย จนกลายเป็นวงจร “การพักชำระหนี้ ให้เงินกู้ดอกเบี้ยต่ำ ปรับโครงสร้างหนี้”

TDRI ทำงานวิจัยชิ้นนี้โดยให้มุ่งมองไปที่สถาบันเงินที่เป็นเจ้าหนี้เพื่อตอบโจทย์การวิจัยของตนเองที่เน้นไปที่ตลาดสินเชื่อในชนบท หากเราขยับประเด็นมามองลึกไปถึงการเปลี่ยนแปลงระบบการผลิตภาคการเกษตรจะเห็นว่ารูปแบบการผลิตมีบทบาทสำคัญต่อการเกิดภาวะหนี้สินของเกษตรกรอย่างมาก การเกษตรของประเทศไทยเติบโตควบคู่มากับโครงการส่งเสริมการเกษตรของภาครัฐ เช่น การปลูกพืชสายพันธุ์ที่ได้รับการส่งเสริม ซึ่งพบว่าส่วนใหญ่มาเป็น package พร้อมเงื่อนไขการใช้วัตถุดิบในการผลิตอื่น ๆ ตามที่รัฐกำหนด ซึ่งหลายครั้งเอื้อต่อธุรกิจเอกชน และจบลงด้วยการขาดทุนของเกษตรกร  การรวมกลุ่มกันเป็นสหกรณ์การเกษตร ที่จำนวนไม่น้อยจบลงด้วยความล้มเหลวและเกษตรกรต้องแบกภาระหนี้ ไปจนถึงรูปแบบการผลิตในภาคเกษตรแบบใหม่ที่เรียกว่าการเกษตรแบบพันธะสัญญา (contract farming) ที่ภาคเอกชนเสนอเงื่อนไขให้เกษตรกรนำวัตถุดิบที่ต้องใช้ในการผลิต ทั้งเมล็ดพันธุ์ หรือพ่อพันธุ์แม่พันธุ์ (กรณีเลี้ยงสัตว์) ปุ๋ย ยา อาหารสัตว์ ไปใช้ก่อน เมื่อขายผลผลิตได้ ค่อยหักต้นทุนแล้วกำไรคืนให้เกษตรกร เกษตรกรไทยก็ยิ่งจมกับหนี้สินของบริษัทการเกษตรรายใหญ่ เพราะการทำเกษตรแบบพันธะสัญญากำหนดเงื่อนไขว่าต้องขายผลผลิตกับบริษัทที่เป็นผู้ลงทุนให้ได้รายเดียว โดยบริษัทเป็นผู้กำหนดรายละเอียดการขายทุกอย่าง ทั้งวันที่จะรับซื้อผลผลิต และราคาที่จะซื้อคืน มีหลายครั้งที่บริษัทไม่เข้าซื้อผลผลิตจากเกษตรกรในเวลาที่เหมาะสม จนเวลาผ่านผลผลิตคุณภาพลดต่ำลงก็จะซื้อผลผลิตในราคาต่ำด้วยข้ออ้างว่าคุณภาพไม่ผ่านเกณฑ์  เมื่อนายทุนลงทุนให้ ควบคุมทุกอย่าง แล้วเกษตรกรจะได้กำไรได้ยังไง

หากยังจำได้ที่มีเกษตรกรผู้เลี้ยงหมูออกมาส่งเสียงในช่วงต้นปี ว่าในขณะที่เนื้อหมูในตลาดสดแพง ตัวเองกลับยังไม่สามารถขายหมูได้เพราะบริษัทไม่มารับซื้อ และเมื่อมารับซื้อก็ให้ราคาต่ำกว่าท้องตลาด นี่คือตัวอย่างที่ชัดเจนของการเกษตรแบบพันธะสัญญา  ในการทำเกษตรรูปแบบนี้ส่วนใหญ่จะพบว่าเมื่อการเก็บผลผลิตรอบแรกผ่านไป เกษตรกรจะมีหนี้คงค้างกับบริษัทเพราะผลผลิตที่ขายได้น้อยกว่าต้นทุนที่เชื่อบริษัทมาในครั้งแรก  บริษัทก็จะให้ลงทุนรอบสองที่จบลงด้วยการขาดทุนอีก หนี้เพิ่ม  ดอกเบี้ยเพิ่ม บริษัทชักชวนให้ลงทุนรอบ 3 หนี้เพิ่ม ดอกเบี้ยเพิ่ม สะสมไปเรื่อย ๆ  ถามว่าขาดทุนแล้วทำไมยังทำอยู่ คำตอบคือไม่มีทางเลือก เป็นหนี้เขาแล้ว ถ้าไม่สามารถใช้คืนได้ก็ต้องทำต่อ นอกจากจะยังไม่โดนทวงเงินแล้ว ยังมีงานให้ทำโดยไม่ต้องลงทุนก่อนด้วย  เกษตรพันธะสัญญาแบบนี้ที่แปลงสถานะของเกษตรกรให้เป็นเพียงคนรับจ้างผลิต หรือถ้าให้เห็นภาพกว่านั้น เกษตรกรพันธะสัญญาทำให้เกษตรกรกลายเป็นทาสในเรือนเบี้ยของนายทุนภาคเกษตร

ชีวิตเกษตรกรจึงวนเวียนอยู่กับหนี้สินในรูปแบบต่าง ๆ แม้รัฐบาลจะมีการตั้งกองทุนเพื่อช่วยเหลือเกษตรกร แต่ไม่มีการแก้ไขปัญหาเชิงโครงสร้าง ในเรื่องของวงจรการผลิตและการควบคุมราคาวัตถุดิบรวมถึงต้นทุนการผลิต การทำให้ราคาขายสินค้าการเกษตรสะท้อนต้นทุนที่แท้จริง ทำให้เกษตรกรไม่สามารถหลุดพ้นปัญหาหนี้สินได้  กองทุนต่าง ๆ กลายเป็นแหล่งเงินทุนที่กลายเป็นยอดหนี้สะสมเพิ่มขึ้น เป็นหนี้ที่เกษตรกรไม่สามารถชำระคืนได้ มาดูตัวเลขในเชิงสถิติกัน ข้อมูลลูกหนี้กองทุนในปี 2557 ระบุว่า กองทุนที่สนับสนุนสินเชื่อให้เกษตรกร ได้แก่ กองทุนจัดรูปที่ดิน กองทุนสงเคราะห์เกษตรกร กองทุนปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม กองทุนหมุนเวียนเพื่อการกู้ยืม และกองทุนพัฒนาสหกรณ์ ต่างกำลังประสบปัญหาหนี้ด้อยคุณภาพในระดับสูง โดยเฉลี่ยมีสัดส่วนปริมาณ ลูกหนี้ด้อยคุณภาพ ต่อปริมาณลูกหนี้คงเหลือทั้งหมดประมาณร้อยละ 38.7 สูงสุดอยู่ที่ร้อยละ 79 สูงกว่าหนี้ที่ไม่ก่อให้เกิดรายได้ของ ธ.ก.ส. หลายเท่าตัว ขณะเดียวกันข้อมูลจากกองทุนฟื้นฟูและพัฒนาเกษตรกร ณ วันที่ 8 กุมภาพันธ์ 2565 ระบุว่าจากจำนวนสมาชิกทั้งหมดของกองทุนฯ ประมาณ 5.67 ล้านคน มีเกษตรกรขึ้นที่ขึ้นทะเบียนหนี้ 5.16 แสนคน คิดเป็น 7.76% เป็นหนี้เร่งด่วน (NPL ขึ้นไป) 1.8 แสนคน

ปัจจัยสำคัญที่ทำให้ยอดหนี้เกษตรกรเพิ่มพูนขึ้นจนไม่สามารถชำระหนี้ได้ นอกเหนือจากการที่ราคาขายผลผลิตต่ำกว่าต้นทุนอย่างต่อเนื่องแล้ว พบว่ายังเกิดจากกระบวนการปล่อยกู้และคิดดอกเบี้ยของสถาบันการเงินต่าง ๆ แม้สถาบันการเงินในระบบจะคิดดอกเบี้ยในอัตราที่กฎหมายกำหนด แต่เมื่อกลายเป็นคดีความเงินต้นจะถูกรวมดอกเบี้ยปกติ ค่าปรับและดอกเบี้ยจากการค้างชำระ คำนวณกลายเป็นยอดหนี้ใหม่ที่สูงกว่าเดิมบางครั้งสูงกว่าเงินต้นเดิมเกิน 2 เท่า

จากทั้งหมดข้างต้นจะเห็นได้ว่าวงจรชีวิตเกษตรกรมีวงเกลียวของหนี้หมุนวนบดทับตลอดเวลา การจะแก้ปัญหาหนี้สินเกษตรกร จึงต้องการบทบาทการทำงานของภาครัฐและสถาบันการเงินต่าง ๆ มากกว่าวงจรของ “การพักชำระหนี้ ให้เงินกู้ดอกเบี้ยต่ำ ปรับโครงสร้างหนี้” ที่ทำให้หนี้สินกับเกษตรกรกลายเป็นของคู่กัน

อ้างอิง

• มูลนิธิสถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย. 2558. โครงการศึกษาภาวะหนี้สินเกษตรกรและแนวทางการปรับปรุงศักยภาพการดำเนินงานกองทุนในกำกับดูแลของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์.
• เพ็ญนภา หงษ์ทอง และคณะ. 2564. คู่มือการช่วยเหลือภาระหนี้สินเกษตรกรโดยใช้กระบวนการทางกฎหมาย. นนทบุรี: มูลนิธิชีวิตไท
• มูลนิธิสถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย. (2558). โครงการศึกษาภาวะหนี้สินเกษตรกรและแนวทางการปรับปรุงศักยภาพการดำเนินงานกองทุนในกำกับดูแลของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์
• มนัส วงษ์จันทร์. 2565. ข้อมูลการจัดการหนี้ของกองทุนฟื้นฟูและพัฒนาเกษตรกร. เอกสารประกอบการเสวนาวิชาการสาธารณะ “ปลดล็อกวิกฤติหนี้เกษตรกร ข้อเสนอเชิงนโยบายและทางออกที่ยั่งยืน” 22 กุมภาพันธ์ 2565. โรงแรม TK Palace

ผู้เขียน : เพ็ญนภา หงษ์ทอง  มูลนิธิชีวิตไท   

เพ็ญนภา หงษ์ทอง  นักเขียน นักแปล อิสระ อดีตผู้สื่อข่าวหนังสือพิมพ์ The Nation และสยามรัฐสัปดาห์วิจารณ์

เกาะติดเรื่องราวปัญหาของเกษตรกรไทยตั้งแต่ครั้งยังเป็นผู้สื่อข่าวประจำห้องข่าวกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ติดตามสมัชชาคนจนตั้งแต่เริ่มก่อตั้ง จนปัจจุบันเป็นนักวิจัยอิสระประจำมูลนิธิชีวิตไท ศึกษากระบวนการก่อหนี้และการชำระหนี้ของเกษตรกร มีความฝันอยากเห็นชาวนาไทยมีฐานะทางเศรษฐกิจและสังคมเหมาะสมกับสถานะผู้ผลิตอาหารหลักของคนทั้งประเทศ ไม่ใช่ติดอยู่กับวงจรหนี้

ย้อนไป 60 ปีก่อน แรงงานไทยร้อยละ 60 ทำงานอยู่ในภาคเกษตร ซึ่งขับเคลื่อนเศรษฐกิจไทยร้อยละ 36 ของ GDP ผ่านไป 60 ปี แรงงานภาคเกษตรลดลงประมาณ 2 เท่า แต่สัดส่วน GDP กลับลดลงมากกว่าประมาณ 4 เท่า

โดยแรงงานไทยร้อยละ 31 ยังทำงานอยู่ในภาคเกษตร แต่สัดส่วน GDP ภาคเกษตรเหลือเพียงร้อยละ 9 สะท้อนให้เห็นถึงพัฒนาการของภาคเกษตรไทยที่ช้ากว่ากิจกรรมในภาคอื่น ข้อมูลของไทยนี้อาจให้ข้อสรุปว่าภาคเกษตรตกขบวนการพัฒนาไปแล้ว

อย่างไรก็ดี หากพิจารณาข้อมูลของประเทศอื่น ๆ แล้วอาจจะต้องกลับมาทบทวนภาคเกษตรไทยอีกครั้ง เนื่องจากแรงงานเกษตรในหลายประเทศ เช่น ไอซ์แลนด์ อิสราเอล และสิงคโปร์ นั้นมีผลิตภาพทั้งขนาดและการเติบโตในช่วง 30 ปีที่ผ่านมาสูงกว่าแรงงานนอกภาคเกษตร